Slowakije: de onverwachte opkomst van een neofascist

Marian Kotleba

“Ik ken een doodzieke vrouw die niet wordt behandeld omdat ze onverzekerd is. Maar zigeuners kunnen gratis naar de dokter,” zegt oud-ijshocktrainer Jozef Studený. Iedereen in het café knikt instemmend. Zigeuners worden in de watten gelegd en mogen doen wat ze willen. “Als ze een hutje op je land bouwen, mag je hen er niet afzetten,” zegt voormalig bouwvakker Peter Dobrik.

Het dorpscafé in Selica, vlakbij Banska Bystrica in Centraal-Slowakije, heeft de gezelligheid van een typische kroeg uit de communistische tijd: kale stenen vloer, kale muren en neonverlichting. Het merendeel van de gasten is gepensioneerd. Jongeren verlaten het dorp, zegt Dobrik somber. “Die willen het dorpsleven niet meer. Ze zijn de moderne consumptiemaatschappij gewend.”

Samen met Studený heeft hij als enige in het café gestemd bij de recente provinciale verkiezingen. Op Marian Kotleba, de extremist die in deze provincie onverwacht 55 procent van de kiezers achter zich kreeg. Oud-leraar Kotleba stichtte elf jaar geleden de in 2007 verboden Slowaakse Saamhorigheid. Hij had destijds een sterke voorkeur voor zwarte uniformen en de Slowaakse fascistische groet. Kotleba heeft het niet op homo's,
vindt de NAVO een terroristische organisatie en is lovend over Jozef Tiso, in de Tweede Wereldoorlog leider van de Slowaakse fascisten.
Eind november werd hij onverwacht tot provinciaal gouverneur gekozen. In het provinciale parlement heeft hij geen zetels. Dat zegt overigens niet dat hij helemaal niets kan doen, want hij heeft wel vetorecht en hij heeft veel te zeggen over de verdeling van de provinciale budgetten.

Sinds de verkiezingen is zijn populariteit landelijk verdubbeld tot 3,7 procent. Veel mensen zijn enthousiast over zijn aanpak van Slowakijes tweede minderheid, de Roma, zoals zijn idee om wegen niet langer door machines, maar door zigeuners te laten repareren.“Hij wil hen hard aanpakken. Dat hebben ze nodig,” zegt Studený waarderend. Dat Kotleba een extremist is, is onzin. “Vroeger, maar hij is veranderd.”

“Hij heeft zijn uniform uitgedaan en een pak aangetrokken, ja,” zegt Rado Sloboda, medewerker van Amnesty International en medeorganisator van een protestactie tegen Kotleba direct na de verkiezingen. Sloboda er niet bij dat juist in Banska Bystrica, waar in 1944 de Nationale Slowaakse Opstand tegen het fascisme begon, een neofascist wint. “Slowaken weten weinig van hun eigen geschiedenis,” meent hij. Hij maakt zich zorgen, want Kotleba kan volgens hem meer doen dan veel mensen denken: "Hij gaat over de budgetten voor kunst en cultuur, dus bijvoorbeeld ook over de financiering van een theater hier dat opkomt voor homorechten."

Het centrum van Banska Bystrica is fraai opgeknapt. Maar de winkels en cafés zijn bescheiden, net als de kerstmarkt op het hoofdplein waar politieagent Marek met een collega glühwein staat te drinken. Zijn vrouw en veel collega’s hebben op Kotleba gestemd. Hij is er niet blij mee.“Mensen nemen zijn extremisme niet serieus, maar zo is Hitler ook aan de macht gekomen.” Marek ziet twee redenen voor Kotleba’s succes: hij is nieuw, wat vooral veel jongeren aanspreekt, en hij belooft krachtig optreden tegen ‘zigeunercriminaliteit’en corrupte politici.

De meeste Slowaakse Roma leven oostelijker dan Banska Bystrica. Toch zijn ze ook hier een dankbare zondebok voor de problemen van een provincie die sinds de sluiting van mijnbouw en industrie in 1990 tot armoede is afgegleden. Meer dan twintig procent van de bevolking is werkloos. De lonen zijn laag. Daarom werkt Veronika Nováková in Oostenrijk als verzorgster van een ouder echtpaar. Hele dagen dagen zit ze met hen in een vrij klein huis. “De muren komen soms echt op me af,” verzucht ze. Maar ze heeft geen keuze. Net als tienduizenden anderen werkt ze in het buitenland, omdat ze thuis niets vond.

Ook Peter Dendis werkte een tijd in Ierland, voordat hij twee jaar geleden naar Bratislava verhuisde. De IT-specialist komt uit een dorp honderd kilometer van de hoofdstad. Veel schoolvrienden werken in een Nederlandse levensmiddelenfabriek, zegt hij. Hij kwam terug toen het in Ierland moeilijk werd en daar hij heeft geen spijt van. Hij zit in de opstartfase van zijn eigen IT-bedrijf en wil niet meer weg. “De mogelijkheden zijn geweldig. Deze stad leeft,” zegt hij.

Bratislava is het goedkope alternatief voor het nabije, dure Wenen en trekt daarmee veel toeristen en investeerders. Jarenlang had Slowakije de hoogste groeicijfers van Centraal-Europa, dankzij de hoofdstad, maar de welvaart bleef daar steken. Zo bescheiden als Banska Bystrica oogt, zo trendy en glitterend is Bratislava. De werkloosheid is miniem en de salarissen zijn honderden euro’s hoger dan elders.

Ook in Bratislava wordt veel geklaagd over politieke corruptie. En zelfs over zigeuners. Maar de stad stemt traditioneel gematigd conservatief en de economische voorspoed maakt haar minder gevoelig voor populisme. Kotleba maakt er weinig kans, denkt Dendis. “Aan de andere kant: het was een grote fout om hem te onderschatten. Een commentator zei dat zelfs een aardappel Kotleba wel kon verslaan. Hij heeft gewonnen, juist omdat niemand dat verwachtte.”

Box

Oud-leraar Marian Kotleba stichtte elf jaar geleden de in 2007 verboden Slowaakse Saamhorigheid. Hij had destijds een sterke voorkeur voor zwarte uniformen en de Slowaakse fascistische groet. Eind november werd hij onverwacht tot provinciaal gouverneur gekozen. Veel kiezers waren enthousiast over zijn idee om wegen niet meer door machines, maar door zigeuners te laten repareren. In het provinciale parlement heeft hij geen zetels.

Kotleba vindt de NAVO een terroristische organisatie en is lovend over Jozef Tiso, in de Tweede Wereldoorlog leider van de Slowaakse fascisten. Sinds de verkiezingen is zijn populariteit landelijk verdubbeld tot 3,7 procent.